Tatarak zwyczajny

  2. Rośliny lecznicze
  3. Tatarak zwyczajny
Tatarak zwyczajny (Ajer, Tatarskie ziele)

Acorus calamus L. (Acorus americanus, A. angustatus, A. angustifolius, A. aromaticus, A. asiaticus, A. cochinchinensis, A. griffithii, A. spurius, A. triqueter, A. vulgaris L.; Orontium cochinchinense)

Tatarak zwyczajny (Ajer, Tatarskie ziele)

Rodzina: Tatarakowate - Acoraceae

Аир обыкнове́нный (Аир боло́тный, Аир тростнико́вый, И́рный ко́рень)

Sweet flag (Calamus)

Łodyga kwiatonośna na przekroju jest trójkanciasta, spłaszczona, nierozgałęziona, u podstawy czerwonawopurpurowa, o wysokości do 40–50 cm. Zwieńczona jest kwiatostanem zepchniętym na bok (pozornie bocznym) przez pionowo ustawioną, liściową pochwę kwiatostanu (spatha).

Łodyga kwiatonośna na przekroju jest trójkanciasta, spłaszczona, nierozgałęziona, u podstawy czerwonawopurpurowa, o wysokości do 40–50 cm. Zwieńczona jest kwiatostanem zepchniętym na bok (pozornie bocznym) przez pionowo ustawioną, liściową pochwę kwiatostanu (spatha).

Zebrane w kolbowaty obupłciowy kwiatostan o długości 4–8 cm i szerokości ok. 1 cm. Kwiaty osadzone spiralnie i gęsto upakowane w kwiatostanie są żółtozielone, małe (do 2 mm średnicy), obupłciowe. Kwiatostan młody jest zielony, podczas kwitnienia żółto-zielony, po przekwitnieniu żółtawy. Okwiat składa się z sześciu wąskich, łuseczkowatych, odwrotnie jajowatych działek o długości do 3 mm i szerokości 1 mm, na szczycie zaostrzonych i kapturkowatych. Pręcików jest 6, z nitkami nieco spłaszczonymi o długości do 2,5 mm i z pylnikami w kolorze kremowym. Słupek jest jeden, trójkomorowy i trójkanciasty o długości 2,5–3,5 mm i szerokości od 1 do nieco ponad 2 mm. Na szczycie jest gąbczasty, wydłużony (szyjki jednak brak) i zwieńczony drobnym, siedzącym znamieniem. Wzór kwiatowy tataraku zwyczajnego to: *P3 + 3 A3 + 3 G(3_).

Czerwone jagody powstają tylko u form diploidalnych, występujących w Azji. Rośliny triploidalne rosnące w Europie owoców nie tworzą. Owocostan osiąga średnicę ok. 2 cm. Owoce są podługowato-owalne, o długości do 4,5 mm i szerokości do 3 mm, zawierają jedno lub kilka nasion. Nasiona są jajowate do owalnych o długości do 3 mm i szerokości nieco ponad 1 mm. Łupina nasienna ma barwę jasnobrązową, jest gładka lub z niewielkimi zagłębieniami.

Roślina osiąga od 60 do 100, rzadko 150 cm wysokości. Liście wyrastają dwurzędowo z czołgającego się kłącza. Osiąga ono zwykle nieco ponad 1 cm średnicy (rzadko do 3 cm) i długość od kilku do 10, rzadko do 20 cm. Jest nieco obłe, od dołu wyrastają z niego słabo rozgałęzione korzenie, od góry pokryte jest podkowiastymi śladami po liściach. Liście wyrastają ze szczytowych, fajkowato wzniesionych ku górze części kłącza. Od zewnątrz kłącze okryte jest skórką, która od dołu jest zwykle biaława, a od góry zielonkawa do różowawej, czasem żółtawa lub brunatna. Wewnątrz kłącze jest białe, zwykle nieco zabarwione w pobliżu skórki na zielono lub różowo. Zamierające odcinki kłącza od wewnątrz żółkną i brunatnieją. Kłącze jest silnie aromatyczne (zwłaszcza po przełamaniu), o zapachu cynamonowokamforowym. Stosunek masy organów podziemnych do nadziemnych wynosi w zależności od stanowiska od 0,62 do 1,9.

kłączeRhizoma Calami

Generalnie w lecznictwie stosuje się tatarak w formie wodnych naparów i odwarów, alkoholowych nalewek i czystego olejku tatarakowego. Ziele może być stosowane pojedynczo i w mieszankach

Wyciąg z kłącza usprawnia trawienie poprzez pobudzanie wydzielania soku trawiennego i żółci (efekt działania substancji goryczowych, zwłaszcza akoryny). Z powodu działania rozkurczowego na mięśnie gładkie przeciwdziała wzdęciom, zwiększa (nieznacznie) ilości wydzielanej żółci i moczu. Zwiększa także wydzielanie mukopolisacharydów chroniących błonę śluzową żołądka. W efekcie preparaty z tataraku zalecane są przy zaburzeniach trawiennych, wzdęciach i kolkach, braku apetytu i dostatecznych ilości soku trawiennego.

Z powodu działania uspokajającego i wzmacniającego izomerów azaronu preparaty z tatarakiem zalecane są także przy wyczerpaniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu, podawano je także w przypadku histerii. Wyciągi z kłącza stosowane są także zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła oraz płukania włosów i skóry głowy przy różnych dolegliwościach (łupież, łojotok i wypadanie włosów).

Przy zaburzeniach trawiennych podaje się pacjentom także preparaty zawierające czysty olejek tatarakowy. Stosowany jest on poza tym zewnętrznie do kąpieli uspokajających i wzmacniających oraz do nacierania przy reumatyzmie i artretyzmie (działa przeciwbólowo).

Alkoholowy wyciąg z kłączy tataraku wykazuje działanie antyproliferacyjne, immunosupresyjne i antymikrobiologiczne, działając silnie na grzyby: Trichophyton rubrum, Microsporum gypseum, Penicillium marneffei i średnio na Candida albicans, Cryptococcus neoformans i Saccharomyces cerevisiae. Oddziaływanie przeciwbakteryjne wykazuje tylko wobec Escherichia coli. Działa także przeciwbiegunkowo, usypiająco, przeciwdrgawkowo, przeciwzapalnie, przeciwutleniająco, przeciwskurczowo, moczopędnie, ma być też skuteczny przeciw robakom i poprawiać pamięć. Stwierdzono, że zawiera substancje zmniejszające insulinooporność, nie powodując przy tym zwiększenia masy ciała, jak to bywa przy używaniu w tym samym celu rozyglitazonu. Powoduje zwiększenie aktywności inhibitora alfa-glukozydazy i dlatego jest użyteczny przy leczeniu cukrzycy.

Dzięki swoim właściwościom drażniącym powoduje przekrwienie skóry i usunięcie szkodliwych produktów przemiany materii.Gatunek uprawiany jest w warunkach polowych w strefie tropikalnej i subtropikalnej na obszarach nawadnianych, z roczną ilością opadów wynoszącą od 700 do 2500 mm. Gatunek ten może być sadzony w strefach mrozoodporności od 3 do 10.

Tatarak zwyczajny rozmnaża się za pomocą fragmentów kłącza sadzonych wiosną. Stosuje się w tym celu zdrowe fragmenty kłączy o długości od 5 do 10 cm, sadzone na głębokości do kilkunastu cm i w odstępach ok. 30 cm. W podobnym zagęszczeniu można wysadzać także większe fragmenty kęp. W obrębie zasięgu tataraku zawiązującego płodne nasiona sadzi się je płytko w okresie jesienno-zimowym pod osłonami w wilgotnym podłożu, po czym wiosną siewki wysadza się na stanowiska docelowe. Nasiona mogą zostać wykorzystane do siewu bezpośrednio po zbiorze, ew. mogą być przechowywane w niskiej temperaturze i wilgotności. W uprawach polowych w strefie międzyzwrotnikowej sadzi się pocięte na niewielkie fragmenty kłącza w lipcu i sierpniu, w rozsadzie 30 × 30 cm na głębokości 4 cm. Pokrywająca wysadzone kłącza warstwa wody nie powinna przekraczać 20 cm.

Przeciwwskazane dla kobiet w ciąży.

Płodne, diploidalne formy tataraku zwyczajnego występują w środkowej Syberii, w Mongolii oraz na rozległych obszarach Ameryki Północnej, gdzie opisywane bywają jako odrębny gatunek – Acorus americanus (Raf.) Raf., choć nie stwierdzono różnic między populacjami amerykańskimi i syberyjskimi. Rośliny diploidalne w Ameryce rosną od północno-wschodniej części USA poprzez niemal całą Kanadę po wybrzeża Pacyfiku. Tatarak ten rozprzestrzeniany był przez Indian, o czym świadczy znajdowanie często jego stanowisk w rejonie dawnego osadnictwa indiańskiego.

Do Europy tatarak trafił, według niektórych źródeł, w średniowieczu podczas najazdów tatarskich (stąd pochodzi polska nazwa rodzaju) i innych ludów tureckich.

W różnych krajach gatunek uznaje się za inwazyjny, niezależnie od rozpowszechnienia. Ma taki status na Litwie, gdzie jest częsty, i w Finlandii, gdzie jest rzadki. Nieinwazyjny lub tylko potencjalnie inwazyjny jest w Irlandii, Czechach i Danii, gdzie nie jest zbyt rozpowszechniony. Co ciekawe, nie uznaje się go za inwazyjny także na Łotwie, gdzie należy do roślin pospolitych.

Tatarak zwyczajny występuje głównie na terenach nizinnych. W Europie sięga w górach do rzędnej 1100 m n.p.m., a w Chinach do 2600 m n.p.m.

W Polsce występuje pospolicie i jest inwazyjny. Rzadziej spotykany jest tylko w Karpatach oraz na niektórych innych obszarach, np. o rozległej pokrywie leśnej (rejon Puszczy Goleniowskiej i Białowieskiej) czy na Pobrzeżu Koszalińskim. Szacuje się, że jego populacja wzrasta i nie ma już możliwości wyeliminowania tego gatunku z krajowej flory.