Mniszek pospolity

Taraxacum officinale F.H. Wigg.

Mniszek pospolity (Mniszek lekarski)

Rodzina: Astrowate - Asteraceae (Compositae)

Одува́нчик лека́рственный (Одуванчик полево́й, Одуванчик апте́чный, Одуванчик обыкнове́нный)

Common dandelion

Właściwa łodyga jest bardzo skrócona i ukryta pod ziemią, wyrasta z niej rozeta liści i szypuły, na których wznoszą się pojedyncze kwiatostany. Szypuły są bezlistne, zwykle tęgie, dęte (puste w środku), w różnym stopniu owłosione, intensywniej zwykle bliżej szczytu. Podczas kwitnienia osiągają od 3 do 40 cm wysokości (najczęściej od 5 do 35), ale podczas owocowania wyrastają nawet do ponad 60 cm. Z jednej różyczki liściowej rozwija się od jednej do kilkunastu szypuł kwiatostanowych

Są liczne i zebrane w przyziemną rozetę, w której obrębie mogą różnić się między sobą. Liście mają różny kształt także w zależności od pory roku – zwykle głębiej wcinane są te rozwijające się wiosną. Mogą być płasko rozpostarte na powierzchni ziemi lub wznosić się ku górze. Osiągają do 40 cm długości. Blaszka liściowa jest głęboko lub (rzadziej) płytko pierzasto wcinana, ma kształt podłużny, owalny, lancetowaty do lirowatego, u dołu zwęża się w ogonek oskrzydlony lub nie. Poszczególne klapy (nazywane tak niezależnie od tego, czy liść jest klapowany, podzielony lub sieczny) są przeważnie ząbkowane, odstające lub odgięte. Na powierzchni liście są nagie, skąpo owłosione, rzadko obficie.

Zróżnicowanie kształtów liści jest u mniszków wynikiem plastyczności fenotypowej i zależy także od wieku rośliny oraz liczby liści. Młodsze liście mają gładsze brzegi, a starsze są głębiej wcinane. Wraz ze wzrostem liczby liści spada stosunek ich długości do szerokości. W gorszych warunkach świetlnych liście są słabiej wcinane, a klapy bardziej zaokrąglone, podczas gdy rośliny rosnące w miejscach silnie nasłonecznionych mają blaszkę głęboko wcinaną, z wąskimi i liczniejszymi klapami. W dobrych warunkach świetlnych zmniejsza się także stosunek długości do szerokości liści

Obupłciowe, języczkowe, skupione na szczycie szypuł kwiatostanowych w pojedyncze koszyczki. Koszyczki osiągają zwykle od 2,5 (rzadziej od 1,5) do 6 (rzadko 7) cm średnicy. Podczas kwitnienia koszyczki są rozwarte, płaskie lub wypukłe (bardzo rzadko zdarzają się koszyczki kuliste, które w obrębie rodzaju stwierdzono dotąd tylko w tej sekcji). Okrywa koszyczka ma kształt dzwonkowaty do cylindrycznego, osiąga średnicę od 0,8 do 4 cm. Złożona jest z kilku szeregów równowąskich lub lancetowatych listków. Zwykle są one zielone, rzadziej nieco czarniawe lub nabiegłe purpurowo, często natomiast ich końce są czarniawe lub purpurowe. Listki te osiągają szerokość od 1 do 6 mm, są wąsko obrzeżone lub niewyraźnie, a nawet wcale. Zewnętrzne listki okrywy (ang. calyculi) wyrastające w 2–3 rzędach w liczbie (6–)8–18(–20) charakterystycznie odginają się łukowato w czasie kwitnienia i dojrzewania owoców. Wewnętrzne listki okrywy (ang. phyllaries) występują w liczbie 7–25 w 2(–3) rzędach. Są wzniesione podczas rozwijania się kwiatostanu otulając pąki kwiatowe i później podczas kwitnienia (czasem się nieco rozchylają). Odginają się całkiem do tyłu po dojrzeniu owoców.

Kwiatów w koszyczku jest (20)100–150(300). Wyrastają ze spłaszczonej i nagiej na szczycie osi kwiatostanu. Pąki kwiatowe powstają w obrębie merystemu wierzchołkowego prawoskrętnie i w efekcie kwiaty ułożone są od zewnątrz do środka wzdłuż spiralnych linii (parastychów) układając się w okręgi składające się z 34 kwiatów. W miarę zbliżania się do środka kwiatostanu i ścieśniania okręgów regularność układu maleje (rosną wahania kąta dywergencji między kwiatami).

Płatki korony poszczególnych kwiatów języczkowych są zrośnięte, jasnożółte lub złocistożółte czasem ich końcowe ząbki są czerwone, przez co cały kwiat i koszyczek może być pomarańczowożółty. Kwiaty znajdujące się na obwodzie koszyczka z reguły są dłuższe od środkowych, płatki korony mają zrośnięte w płaski lub rynienkowaty języczek, od zewnątrz ozdobiony ciemniejszym paskiem. Pręciki są zrośnięte w pierścień, pylniki są żółte, rzadko ciemniejsze, otwierają się do wnętrza kwiatu. Znamiona słupka wyrastają ponad rurkę korony i mają barwę od żółtej do czarniawej, najczęściej w odcieniach szarości. Są rozwidlone, a ich powierzchnia sekrecyjna (będąca akceptorem pyłku) wykształca się po wewnętrznej (doosiowej) stronie znamion

Niełupki długości od 2,8 do 5,2 mm (najczęściej 3–4,5 mm) są odwrotnie lancetowate, 4-groniaste – o przekroju rombowym, zawsze w górze nieco kolczaste. Kolor mają najczęściej słomkowy, rzadziej oliwkowy, brązowy, czerwonawy lub szary. Owoc na powierzchni jest żeberkowany (żeber jest do ok. 15). W szczytowej części owoce są nagle zwężone i zwieńczone cylindryczną lub stożkowatą piramidką. Osiąga ona od 0,3 do 0,8, rzadko nawet do 1,5 mm długości. Na szczycie przechodzi we włosowato cienki dzióbek o długości od 7 do 12 mm (2–3 razy dłuższy od owocu). Na końcu dzióbka znajduje się biały puch kielichowy zwiększający powierzchnię lotną owocu. Składa się on z 50 do ponad 100 delikatnych, nierozgałęzionych rzęsek o równej długości. Owoce po dojrzeniu odsłaniane są przez rozchylające się listki okrywy tworząc puszystą kulę (tzw. dmuchawiec)

Korzeń główny ma 2–3 cm średnicy i 1–2 m długości, tworzy rozgałęzienia tylko w kamienistej glebie. Korzenie boczne wyrastają w dwóch rzędach w formie spirali schodzącej w dół zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Mniej lub bardziej regularnie korzenie boczne występują na całej długości korzenia głównego

Kwiat , ziele oraz korzeńFlos Taraxaci, Herba Taraxaci, Radix Taraxaci

Wyciąg lub sok z korzenia i wyciąg z ziela pobudza czynności wątroby, zwiększając ilość wytwarzanej żółci. Dzięki lekkiemu działaniu przeciwskurczowemu na przewody i pęcherzyk żółciowy ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy przeciwdziałając jej zastojom.

Surowiec wykazuje również działanie saluretyczne, usuwając z organizmu nadmiar jonów sodu i potasu. Związki goryczowe nieznacznie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiając trawienie. Kwiat ma działanie podobne, przy czym silniejsze moczopędne i przeciwzapalne.

Przypisuje się mniszkowi działanie obniżające poziom glukozy we krwi w początkowym stadium cukrzycy.

Badania in vitro pokazują, że składniki mniszka pospolitego mogą mieć działanie przeciwnowotworowe. Potwierdzono hamowanie wzrostu komórek raka sutka i prostaty przez ekstrakt wodny z dojrzałych liści mniszka. Działania takiego nie wykazywały ekstrakty z innych części rośliny. Badanie na komórkach raka wątrobowokomórkowego – Hep G2, pokazują, że mechanizm cytotoksyczności wywoływanej przez T. officinale jest związany z podniesieniem poziomu cytokin: czynnika martwicy nowotworu (TNF-alfa) i interleukiny (IL-1 alfa). Efekt można było znieść przez podanie przeciwciał dla poszczególnych cytokin.

Doświadczenia z wykorzystaniem ekstraktów z wodą, etanolem, octanem etylu albo n-butanolem jako rozpuszczalnikiem potwierdziły działanie przeciwzapalne, antyangiogeniczne oraz antynocyceptywne.

Przeciwwskazania i działania niepożądane:

Nie należy korzystać z preparatów z mniszka w przypadku niedrożności dróg żółciowych, ropniaka pęcherzyka żółciowego, warunkowo – w porozumieniu z lekarzem – mogą je stosować chorzy na kamicę żółciową. U osób wrażliwych substancje goryczowe mogą spowodować dolegliwości żołądkowe i zgagę.

Występuje w Europie, a także w Azji i północnej Afryce. Zawleczony został na wszystkie inne kontynenty. W Polsce to jest gatunek pospolity.