W pierwszym roku wykształca przyziemną rozetę okazałych liści osiągających do 0,5 m długości. W drugim roku wyrasta prosty, wzniesiony pęd osiągający 1–2 m wysokości. W dolnej części gęsto ulistniony, w górnej zwieńczony długim kwiatostanem. Wszystkie organy wegetatywne rośliny oraz kielichy kwiatów i owoce pokryte są gęstymi, gwiazdkowatymi włoskami.
W pierwszym roku skrócona, w drugim wyrasta jako prosto wzniesiona i zwykle nierozgałęziona na wysokość od 0,5 (0,3) m do ponad 2 m. Rzadko podawana jest wysokość nawet 3,5 m. Łodyga osiąga 2–2,5 cm średnicy i bardzo rzadko rozgałęzia się (zwykle w obrębie lub tuż pod kwiatostanem), zazwyczaj po uszkodzeniu wierzchołka. Łodyga z czasem drewnieje, a po kwitnieniu i owocowaniu zamiera i ciemnieje. Zwykle stoi martwa do wiosny lub lata następnego roku.
Podłużnie eliptyczne, zaostrzone (górne lancetowate), słabo, niewyraźnie karbowane, grube i kutnerowato, srebrzyście owłosione. Na skróconym pędzie jednorocznym są okazałe (do 50 cm długości i 14 cm szerokości). Na pędzie drugorocznym liście są ułożone skrętolegle, długo zbiegają wzdłuż międzywęźli i oskrzydlają łodygę. Znacznie różnią się w zależności od wysokości osadzenia na pędzie – najniższe liście są okazałe i krótkoogonkowe, wyższe są coraz mniejsze wraz z wysokością i mają siedzącą, mniej wyraźnie zbiegającą nasadę.
Kwiaty zebrane w szczytowe, długie, wąskie, zbite grono. Są zebrane w pęczki po 2–5 i niemal siedzące – szypułki osiągają tylko 2 mm długości. Kwiaty są 5-krotne i słabo grzbieciste. Korona lejkowata o średnicy 12–20 mm (do 30 mm u podgatunku crassifolium), z pięciu wolnych, jasnożółtych płatków (ciemniejszych od wewnątrz, u formy candicans – białych), z którymi połączone są pręciki. Kielich z 5 zrośniętych u nasady działek. Pięć pręcików dwusilnych tj. zróżnicowanych na dwa dłuższe i trzy krótsze, przy czym pierwsze są usytuowane niżej, a drugie wyżej w kwiecie osadzonym bocznie na łodydze. Dłuższe są 3–4 razy dłuższe od ich zbiegających po nitce (zrośniętych z nią) pylników (to ważna cecha taksonomiczna, ponieważ podobne gatunki – dziewanna wielkokwiatowa i kutnerowata mają nitki co najwyżej tylko 2 razy dłuższe od pylników), a ich nitki są nagie. Nitki trzech pręcików krótszych są białawo owłosione. Słupek pojedynczy, na szczycie znamię krótkie, nerkowato półkuliste. Zalążnia górna.
Torebka osiąga wielkość do 11 mm długości i otulona jest podobnej długości, trwałymi działkami kielicha. Nasiona bardzo liczne, drobne (poniżej 1 mm długości), brązowe, z podłużnymi krawędziami. Pojedyncze torebki zawierają ponad 700 nasion, stąd jedna roślina może ich wydać według różnych autorów od 180 000 do 240 000
Palowy system korzeniowy, według jednych źródeł płytki i dlatego roślina ma być łatwa do wyrywania ręcznie (prosta metoda zwalczania na obszarach, gdzie jest gatunkiem inwazyjnym), według innych głęboki.
Kwiat dziewanny i ziele dziewannyFlos Verbasci (Corolla Verbasci) i Herba Verbasci
Już Dioskurydes dwa tysiące lat temu rekomendował dziewannę drobnokwiatową do leczenia chorób płuc i nadal roślina stosowana jest do leczenia górnych dróg oddechowych.
Hieronim Spiczyński, zielarz z XVI wieku zalecał m.in. destylat wodny z ziela dziewanny drobnokwiatowej na wydelikatnienie twarzy.
Zmiażdżone kwiaty i liście są stosowane jako okłady na krwawe wybroczyny i obrzęki oraz stłuczenia. Ze świeżych płatków kwiatowych i 40° wódki czystej sporządza się balsam gojący rany. Składniki należy połączyć ze sobą w równych wagowo proporcjach, następnie przez kilkanaście dni macerować. Po tym czasie jest on gotowy do użytku.
Olejek z płatków dziewanny łagodzi, a nawet uśmierza nerwobóle, bóle w stawach i mięśniach. Aby go sporządzić należy trzema częściami oliwy z oliwek zalać dwie części świeżych płatków (w stosunku wagowym). Następnie przez około 2 tygodnie w ciepłym miejscu trwa maceracja. Gotowy olejek w miarę potrzeby należy wcierać w bolące miejsca.
Napar z kwiatów dziewanny działa moczopędnie, przeciwbólowo i słabo uspokajająco. Stosowany przy przeziębieniu, grypie, anginie, nieżycie nosa, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, ma działanie wykrztuśne, powlekające i napotne. Napar zalecany jest także w czerwonce, biegunce, nieżycie żołądka, żółtaczce oraz chorobach wątroby. Stosuje się go również (także nalewkę m.in. z liści dziewanny drobnokwiatowej) przy leczeniu stanów zapalnych górnych dróg oddechowych, nieżycie oskrzeli, astmie, kaszlu i chrypce. Dziewanna drobnokwiatowa należy do najpopularniejszych ziół o działaniu wykrztuśnym. Jest oficjalnie uznanym skutecznym środkiem na zapalenie oskrzeli, zmniejszając m.in. objawy powiększonych węzłów chłonnych. Napar z liści dziewanny pomocny jest przy leczeniu mastopatii. Liście wchodzą też w skład naparu stosowanego w leczeniu guzów macicy, obrzęku jąder. Stosowane są także w lekach homeopatycznych przeciw migrenie i bólom uszu.
Stwierdzono działanie surowca przeciw wirusom grypy A2 i B. W 2002 r. odkryto, że ten gatunek dziewanny zawiera także gliceryzynę, która ma działanie antyseptyczne (bakteriobójcze) i potencjalnie także przeciwnowotworowe.
Zasięg naturalny obejmuje Europę, północną Afrykę i Azję, od Azorów i Wysp Kanaryjskich na zachodzie po Chiny na wschodzie, od Wysp Brytyjskich, Skandynawii i Syberii na północy, po Himalaje na południu.
W północnej Europie występuje na stanowiskach do wysokości 1850 m n.p.m., w Chinach dziewanna ta notowana była na wysokościach sięgających 3200 m n.p.m. Gatunek ten został zawleczony i jako chwast obecny jest na wielu obszarach o klimacie umiarkowanym, np. w Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Ameryce Północnej, Chile, Argentynie, także w tropikalnej Azji oraz na Haiti, Hawajach i wyspie Reunion. Do Stanów Zjednoczonych sprowadzony został na samym początku XVIII wieku jako roślina lecznicza oraz ze względu na właściwości trujące dla ryb. Obecnie dziewanna drobnokwiatowa spotykana jest we wszystkich stanach.
W Polsce gatunek ekspansywny[, częsty na niżu i w górach, aż po regiel dolny, rzadziej rośnie tylko na Mazowszu i Podlasiu.
Zobacz więcej w Google Grafika:
