Sposoby przyrządzania ziół

Istnieje kilka różnych podejść co do sposobów przyrządzania ziół. Zależy to, przede wszystkim, od właściwości surowca (lub ich mieszanki) oraz przeznaczenia przygotowanego preparatu.  Ale nawet co do przygotowania takich samych preparatów (np. naparów czy odwarów) istnieje kilka trochę różniących się od siebie metod.  Trudno jednoznacznie powiedzieć, która z nich jest „najlepsza”, ponieważ każda z pewnością została przetestowana (czasem przez wielowiekową praktykę) i udowodniła swoją skuteczność.

To samo dotyczy dawki. Oczywiście że odpowiednie wskazówki są napisane na opakowaniach lub podawane przez zielarzy. Rzecz jasna, że człowiek chce prostej i dokładnej informacji. Ale jednak każdy człowiek (nawet chory na tę samą chorobę) jest inny – ma różną wagę, przyzwyczajenia, szybkość metabolizmu itp. Dlatego więc bardziej logiczną wydaje się średniowieczna zasada (Świętej Hildegardy), że dawka musi być nie tylko z góry ustalona i narzucona przez lekarza lub zielarza, lecz również wyczuwana przez samego pacjenta. Oczywiście że warto na początku stosować  dawkę poleconą przez fachowca, ale potem dopasować ją do siebie (zmniejszyć, a czasem trochę zwiększyć) w zależności od samopoczucia. Oczywiście trzeba brać pod uwagę również wiek. Uważa się, np., że osoby starsze powinny stosować połowę dawki. U dzieci poniżej drugiego roku życia należy stosować 1/5 dawki dla dorosłych, u 3-4 latków – 1/4 dawki, u 6-7 latków 1/3  dawki, a u 8-9 latków – 1/2 dawki dla dorosłych.

Podstawową sprawą jest prawidłowe rozdrobnienie surowca. Zioła kupowane w sklepach zielarskich lub u zielarzy są na ogół odpowiednio przygotowane, jeśli natomiast zostały zebrane własnoręcznie, należy je, najlepiej bezpośrednio przed użyciem, utłuc w moździerzu na kawałki średnicy ok. 5 mm, pokrajać bądź sproszkować w młynku. Dłuższe przechowywanie rozdrobnionych surowców powoduje rozkład wielu substancji czynnych w nich zawartych.

Surowce takie, jak kwiaty i liści zbudowane są z komórek o cienkich ścianach. Znajdujące się w tych komórkach składniki łatwo wytrawić wodą, nie jest więc koniecznie silne rozdrabniane kwiatów i liści. Podobnie postępuję się z drobnymi nasionami i owocami. Korzenie, kłącza i korę, twarde po wysuszeniu, należy pokrajać lub zemleć.

Z odpowiednio rozdrobnionych surowców można sporządzać wyciągi wodne: napary, odwary i maceraty, a także nalewki lub kataplazmy. Niektóre surowce spożywa się bezpośrednio w postaci proszków lub świeże (np. jako sałatki lub przyprawa czy dodatek do jedzenia).

Do przygotowania wyciągów stosuje się naczynia szklane, emaliowane, kamionkowe lub porcelanowe. Nie należy używać tych naczyń do innych celów.

Ze względu na nietrwałość wyciągów wodnych przyrządza się je w niewielkich ilościach, do szybkiego wykorzystania.

1. Napary – Infusa sporządza się w następujący sposób: zalecaną ilość surowca zalewa się odpowiednią ilością wody, naczynie przykrywa się, wstawia do drugiego naczynia z wrzącą wodą i ogrzewa 15 min. Po lekkim ostudzeniu przesącza się do szklanki, filiżanki, a najlepiej do termosu. Przyrządzony napar należy spożyć tego samego dnia.
Mniej pracochłonnym sposobem jest sporządzanie naparu przez zalanie surowca wrzącą wodą w termosie lub innym naczyniu i pozostawienie bez ogrzewania. Nie gwarantuje to jednak dobrego wyekstrahowania substancji czynnych z surowca. 

Napary przyrządza się przeważnie z kwiatów, liści i ziół.

2. Odwary – Decocta są polecana postacią wyciągu wodnego, gdyż w czasie ich przyrządzania następuje lepsze wytrawienie związków czynnych. Surowiec zalewa się w naczyniu (o odpowiedniej pojemności) przegotowaną wodą o temperaturze pokojowej i dokładnie miesza. Naczynie przykrywa się, wstawia do drugiego naczynia z wrząca wodą i ogrzewa 30-45 min. Po niewielkim ostudzeniu przesącza się podobnie jak napar.

Nieco inny sposób poleca doc. A. Ożarowski w swej książce „Ziołolecznictwo”. Naczynie z surowcem zalanym wodą o temperaturze pokojowej należy ustawić na płytce izolacyjnej i, powoli ogrzewając, doprowadzić do wrzenia. Wrzenie utrzymywać przez 10 min. Następnie ostudzić i przesączyć.

Odwary przyrządza się z kory, korzeni, owoców i nasion. Napary i odwary najczęściej sporządzane są z mieszaniny kilku surowców. Przy przygotowaniu takich mieszanek należy pamiętać, że odważanie i mieszanie poszczególnych składników rozpoczyna się od surowca, którego jest najwięcej, na końcu dodaje drobne owoce i nasiona.

Dodanie niewielkich ilości barwnych kwiatów, np. bławatka, malwy, a także aromatycznych liści, np. mięty, poprawia wygląd, smak i zapach „ziółek”.

3. Maceraty – Macerationes  to inaczej odwary na zimno. Przygotowuje się je, wytrawiając surowiec chłodną wodą co najmniej przez 30 min, a lepiej przez 1–2 godz., od czasu do czasu mieszając. Po odcedzeniu macerat, który powinien mieć postać lepkiego kleiku, należy zużyć tego samego dnia. Macerację stosuje się w przypadku surowców zawierających śluzy, w proporcji 1 część surowca i 20 części wody.

4. Proszki – Pulveres sporządza się z surowca dokładnie zmielonego w młynku do kawy lub w mikserze. Sproszkowany surowiec można rozsypać do opłatków bądź zmieszać z miodem lub dżemem. Proszki łatwo ulegają zepsuciu, toteż trzeba mleć surowiec w niewielkich porcjach tuz przed spożyciem.

5. Świeże soki roślinne również  są  łatwe do przyrządzania w domu.

Świeżo zebrany surowiec miażdży się lub wyciska w sokowirówce i zużywa natychmiast po przyrządzeniu.  Można dosłodzić cukrem bądź miodem.

6. Kataplazmy, okłady –  Cataplasmata  przygotowuje się z surowców zawierających śluzy, a dodatek surowców olejkowych wspomaga kojące działanie kataplazmów. Kataplazmy przyrządza się, zalewając wodą w proporcji  1:1 (ilość surowca zależna jest od wielkości przygotowywanego okładu). Po wymieszaniu gorącą papkę zawija się w gazę lub lniane płótno i przykłada się na bolące miejsce. Okład zabezpiecza się przed wysychaniem przez okrycie ceratka lub folią.

7. Nalewki –  Tincturae są postacią leku, której w zasadzie nie powinno się przyrządzać w warunkach domowych. Nalewkę przygotowuje się przez wytrawianie suchego, rozdrobnionego surowca alkoholem etylowym 70° w temperaturze pokojowej, w proporcji 1 część surowca na 5 części alkoholu. Nalewki można otrzymać drogą perkolacji lub maceracji.

W warunkach domowych możliwa jest jedyne metoda maceracji, w której zalewa się surowiec odpowiedniej ilością alkoholu i pozostawia w zamkniętym naczyniu przez 7 dni, od czasu do czasu mieszając. Uzyskaną ciecz zlewa się z nad surowca, pozostałość odciska i płyn dołącza do poprzednio uzyskanego. Po odstaniu nalewkę należy przesączyć. Nalewka ze względu na zawartość alkoholu może być przechowywana dłużej niż napary i odwary, mniej więcej kilka tygodni.

8. Wyciągi, ekstrakty –  Extracta  przygotowuje się przez wytrawianie surowca różnymi rozpuszczalnikami metodą perkolacji. Otrzymane roztwory zagęszcza się w różnym stopniu, aby otrzymać wyciągi płynne (Extracta fluida), wyciągi gęste (Extracta spissa) lub wyciągi suche (Extracta sicca). Z uwagi na skomplikowany proces otrzymywania wyciągów nie przyrządza się ich w warunkach domowych.

9. Ocet ziołowy. Celem przygotowania octu ziołowego należy do słoika włożyć zioła i zalać je octem jabłkowym lub octem winnym i przykryć. Odstawić na 2-3 tygodnie. Po tym okresie przecedzić przez sterylną gazę i przelać do butelek. Przygotowany ocet należy przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu.

10. Płukanki – przyrządza się je ze słabych odwarów lub naparów, można dodać też dwie krople nalewki. Płukanki stosuje się najczęściej do przemywania oczu w stanach zapalnych (nagietek, świetlik, bławatek, rumianek) lub do włosów (pokrzywa, skrzyp, łopian, rumianek).

11. Kompres - Jest bardzo dobrym środkiem odświerzającym skórę zmęczoną, źle ukrwioną i suchą. Najpierw należy przygotować napar, a następnie przecedzamy go przez gęste sito, moczymy gazę w gorącym naparze i przykładamy no ok 15min.

12. Okład - Zalewa się wodą w takiej ilości aby powstała gęsta papka, następnie na ogniu doprowadza się do wrzenia, taką ciepłą masą okłada się części ciała.

13. Syrop – do wywaru z ziół dodaje się miód lub nierafinowany cukier. Dzięki temu możemy złagodzić nieprzyjemny zapach niektórych ziół.  Syrop powinien być przechowywany w ciemnej butelce najlepiej z korkiem.

14. Sałatki – wiosenne sałatki przygotowuje się z młodych liści, zazwyczaj się nie soli, tylko skrapia sokiem cytrynowym. Można przyrządzać  sałatki z liści mniszka, liści pokrzywy, stokrotki, nasturcji, nagietka, cząbru. Dodawać do smaku cebulę, pietruszkę, arcydzięgiel.

15. Olejki do masażu – sporządza się je rozpuszczając kilka kropel olejku w oleju nośnikowym np. migdałowym lub słonecznikowym. Należy przygotowywać małe porcję, gdyż esencje olejowe po rozpuszczeniu nie są trwałe. Nie powinno się stosować esencji o stężeniu wyższym jak 10%, dla osób bardzo wrażliwych stężenie nie powinno być wyższe jak 5%. Nie należy stosować olejków nierozcieńczonych bezpośrednio na skórę. Przeciwskazaniem do stosowania olejków do masażu są stany zapalne organizmu, infekcje, padaczka czy ostry ból pleców. Kobiety ciężarne powinny zasięgnąć porady specjalisty.

16. Olej ziołowy.  Roztarte w moździerzu  świeże zioła poukładać luźno w szklanym słoik, zalać olejem słonecznikowym i nakryć gazą, odstawić na 3/4 tygodnie mieszając każdego dnia. Potem odcedzić, z odcedzonym olejem zalać ponownie świeże zioła, powtarzać czynność, aż olej będzie miał silny zapach ziół.

17. Inhalacje – do wrzącej wody wlewamy kilka kropel olejków eterycznych, po czym nakrywamy głowę ręcznikiem i wdychamy parę lotną.

18. Nasiadówki – przyrządzamy w odpowiednio dużej miednicy gorącą wodę z dodatkiem odpowiednich ziół, np. przy żylakach odbytu.

19. Maść – stapiamy 250 g wazeliny, następnie dodajemy 30 g ususzonych lub 90 g świeżych ziół. Wszystko powoli gotujemy przez około 2 godziny i przecedzamy.

20. Maska ziołowa. Do zrobienia maski ziołowej potrzebne są sproszkowane zioła, naczynie emaliowane do podgrzania ziół, łopatka drewniana, serwis z ligniny lub maska wycięta z ligniny z otworem na usta.

Około 2 łyżek stołowych przygotowanych ziół zalewa się letnia wodą i podgrzewa stale mieszając, aż do zagotowania. Konsystencja maski powinna być papkowata, tak, żeby można ją było łatwo rozprowadzać na skórze. Dobrze ciepłą maskę nakłada się równą warstwą o grubości ok.2-3 mm na uprzednio bardzo dokładnie oczyszczoną skórę twarzy, równomiernie rozprowadzając drewnianą łopatką i przykrywać ligniną. Okład powinien składać się z 5-6 warstw ligniny. Maskę ziołową można nakładać jako maskę odżywczą lub jako rozpulchniającą W pierwszym przypadku nakrywa się maskę dodatkowo ręcznikiem kąpielowym, aby opóźnić jej stygniecie. W drugim - dla podtrzymania ciepłoty można używać lampy rozgrzewaj lub poduszki elektrycznej. Zdejmowanie maski zaczyna się od czoła. Podwijając stopniowo ligninę pod spód, zbiera się razem z nią warstwę ziół z nosa, policzków, aż do szyi. Niewielką pozostałość maski ściera się serwetką z ligniny, a następnie zmywa się dobrze ciepłą wodą tamponem z waty lub gorącym kompresem.

 

Odważanie i odmierzanie zaleconych ilości surowców i wody jest dość kłopotliwe. Można posługiwać się tzw. miarami domowymi. Na przykład:

• 1 łyżeczka do herbaty wody = 5 ml
• 1 łyżeczka do herbaty ziół = od 1,5 g (kwiaty, liści) do 3 g (kora, korzenie, nasiona)
• 1 łyżka stołowa wody = 15 ml
• 1 łyżka stołowa ziół = od 4 g (kwiaty, liści) do 8 g (kora, korzenie, nasiona).

 

 

Bożena Bełdowska, Joanna Guzewska: Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987

Sposoby przyrządzania ziół

Zioła – sposoby przygotowania

Sposoby przyrządzania ziół

SPOSOBY PRZYRZĄDZANIA ZIÓŁ

Przyrządzanie ziół

Sposoby przygotowywania leków z ziół leczniczych