Zasady zbioru roślin leczniczych -Syberian Health

W dawnych czasach uważano, że zbierać zioła trzeba tam, gdzie „nie słychać szczekania psów oraz piania kogutów” – tj. na odpowiednim oddaleniu od działalności człowieka. Oczywiście że ta zasada – zbierać na terenach jak najbardziej ekologicznie czystych nabrała jeszcze większego znaczenia w naszych czasach. Dlatego w żadnym wypadku nie można zbierać ziół w miastach, wzdłuż dróg oraz na terenach przemysłowych. Trzeba wziąć również pod uwagę, że niektóre gatunki są chronione, a więc w ogóle zbierać ich nie można. Wyjściem pozostaje uprawa. Na szczęście uprawiane przez człowieka rośliny lecznicze mają takie same właściwości, jak rosnące dziko, a uprawiać da się praktycznie wszystko – i to w dowolnych ilościach. Nie przypadkowo zatem ta gałąź rolnictwa tak prędko się rozwija, i przyszłość jest z pewnością właśnie za uprawą.

Rośliny lecznicze rosną w przyrodzie w warunkach naturalnych lub są uprawiane w ogrodach i na plantacjach do celów leczniczych, spożywczych, pastewnych lub jako rośliny ozdobne.

Przy zbiorze ziół ze stanu naturalnego należy pamiętać o tym, że nie wolno zbierać:

– roślin znajdujących się pod całkowitą ochroną przyrody, a te, które podlegają częściowej ochronie, można pozyskiwać dopiero po otrzymaniu odpowiedniego zezwolenia;

– żadnych roślin z terenów parków narodowych i rezerwatów przyrody;

– roślin z pól, lasów czy ogrodów ani z ich pobliża, na które były stosowane środki ochrony, przez upływem okresu karencji;

– nadziemnych części roślin leczniczych, rosnących na poboczach lub w pobliżu dróg, szos, autostrad o dużym nasileniu ruchu, torów kolejowych i zanieczyszczających środowisko zakładów przemysłowych ze względu na nagromadzenie się w nich związków trujących.

Należy pamiętać o tym, aby:

– zbierać tylko dobrze sobie znane gatunki (dla uniknięcia pomyłek, ponieważ nierzadko spotykają się bardzo podobne do siebie rośliny, ale o właściwościach zupełnie innych);

– zbierać tylko te ich części, które stanowią surowiec leczniczy;

– zbierać we właściwym dla nich terminie i przy odpowiednie pogodzie;

– zbiór prowadzić w miejscach, w których rośliny danego gatunku występują w dużych ilościach;

– nie zbierać wszystkich okazów ze stanowiska;

– na miejscu pozostawić części roślin niepotrzebne, celem ich rozmnażania wegetatywnego, a także najbardziej dorodne okazy do dojrzenia i wysiewu nasion;

– nie niszczyć podczas zbioru innych roślin;

– zbierać tylko jeden rodzaj surowca;

– aby uniknąć zmieszania różnych, jeśli zbiera się więcej, każdy powinien być umieszczany w innym pojemniku i odpowiednio oznakowany (w zasadzie trzeba od razu podpisywać każdy, nawet pojedynczy zbierany surowiec i później umieścić tę etykietę w miejscu suszenia surowca oraz jego przechowywania – podpisywać trzeba ołówkiem, gdyż długopis nie jest odporny na wilgoć i napis może ulec zniszczeniu. W przypadku sporządzenia później nowych etykiet, nie należy wyrzucać tych pierwszych – czasem mogą się przydać w razie wątpliwości. Na etykiecie, oprócz nazwy surowca, należy podać datę (dd.mm.rrrr) oraz miejsce zbioru;

– zrywać jednorazowo tylko tyle roślin, ile można wysuszyć od razu, aby nie marnować surowców;

– surowce pozyskiwać w odpowiedni dla nich sposób, aby uniknąć uszkodzeń, które obniżają ich jakość;

– przy zbiorze roślin leczniczych należy przestrzegać ogólnych zasad higieny, pamiętając o celu, jakiemu mają one służyć po odpowiednim przygotowaniu.

Surowcem leczniczym są tylko niektóre części rośliny, zawierające substancje czynne, a powinno się go pozyskiwać w okresie, gdy jest ich najwięcej.

Do ścinania ziół używa się sekatora, nożyczek, noża lub sierpa. Roślin nie powinno się zrywać rękami, ponieważ można w ten sposób wyrwać roślinę całą, wraz z korzeniem. Są oczywiście zioła, które się wyrywa w całości – z korzeniami. Jest to na przykład mniszek lekarski. Te zioła, których nadziemna część zbierana jest tylko raz, w okresie wegetacji, powinno się ścinać przy samej ziemi. Z kolei zioła zbierane dwukrotnie albo kilkakrotnie, ścinamy na wysokości od 5 centymetrów nad ziemią do 15 cm. Pozwala to później roślinom lepiej odrosnąć.

Nazwa surowca składa się z dwóch części – pierwsza jest określeniem organu rośliny, a druga – nazwą botaniczną gatunku lub rodzaju. W taki sam sposób nazywane są surowce po łacinie, przy czym czasami używane są nazwy zwyczajowe, nie będące nazwami botanicznymi.

Zasady i terminy zbioru poszczególnych surowców są podobne:

Ziele – Herba, na które składa się nadziemna część rośliny bez zdrewniałej części łodygi, zbiera się zwykle w czasie zakwitania lub pełnego kwitnienia. Ścina się wtedy lub zrywa kwitnącą, górną część łodygi wraz z liśćmi. Powinno się pozyskiwać ten surowiec w pogodne, bezdeszczowe dni, po obeschnięciu rosy. Rośliny powinny być zdrowe, nie uszkodzone i nie zwiędnięte czy zanieczyszczone.
Liść – Folium zrywa się z roślin zielonych przed ich kwitnieniem lub w początkowym okresie kwitnienia. Niektóre, np. liść brzozy, zbiera się przed kwitnieniem, a liść podbiału – który kwitnie przez pojawieniem się liści – po kwitnieniu. Zrywać powinno się tylko liście dobrze rozwinięte, ale jeszcze młode, bez plam i uszkodzeń, spowodowanych przez owady lub grzyby pasożytnicze, nie zżółkłe i nie zwiędnięte. W zależności od wymagań zbiera się liście rozetkowe lub dolne z łodygi, z ogonkiem liściowym lub bez, jednorazowo nie więcej niż 1/3 wszystkich liści z okazu.
Kwiat – Flos, nazwą tą określa się grupę surowców, na którą składają się pojedyncze kwiaty, płatki kwiatów – Korona – Corolla oraz Kwiatostany – Inflorescentia, a także jeden z ich rodzajów – Koszyczek – Anthodium, występujących w rodzinie złożonych. Surowce te powinno się zbierać w czasie suchego dnia po południu, z niektórych roślin – na początku kwitnienia, np. koszyczki kocanek piaskowych, z innych – w pełni kwitnienia. Nie zrywa się kwiatów przekwitających lub już przekwitniętych, zawiązujących owoce.
Korzeń – Radix i Kłącze – Rhizoma, podziemne części roślin dwuletnich i wieloletnich wykopuję się wczesną wiosną przez rozwojem liści, a jednorocznych – przed całkowitym ich zaschnięciem (aby można było rozpoznać roślinę), wówczas bowiem zawierają najwięcej substancji zapasowych i związków czynnych. Niektóre z nich, np. kłącza tataraku, można zbierać przez cały okres wegetacji. Części podziemne zbiera się rano, kiedy jest jeszcze rosa, ale nie w czasie deszczu. Niektóre surowce po oczyszczeniu mechanicznym można płukać w wodzie przez ich suszeniem, innych nie powinno się dodatkowo moczyć. Czasem suszy się kłącza okorowane.
Owoc – Fructus – nazwa surowca obejmuje zarówno owocostany i owoce złożone, owoce pojedyncze, jak i mięsiste oraz suche – często określane jako nasienie. Zbiera się je zwykle w czasie dojrzewania lub po całkowitym dojrzeniu. Na przykład owoce mięsiste powinno się zrywać, gdy są już dojrzałe, ale jeszcze twarde, jędrne, bo łatwiej je wtedy suszyć. Owoce suche powinny być w czasie zbioru w pełni dojrzałe. Jeśli dojrzewają nierównomiernie w kwiatostanach, zbór trzeba prowadzić kilkakrotnie. Owoce te można zbierać podczas pogody wilgotnej i z rosą, aby uniknąć ich osypywania z szypułek.
Nasiona – Semem powinny być zbierane przed dojrzeniem, aby przy zbiorze nie wysypywały się z owoców.
Kora – Cortex jest zdejmowana z młodych 2 – 4-letnich gałązek drzew na wiosnę, przed pojawieniem się liści, w okresie gdy są one jeszcze w pączkach, gdyż wtedy łatwo odchodzi od drewna. Korę można zbierać tylko z gałęzi i pędów ściętych przy okazji zabiegów pielęgnacyjnych w lasach, przy wyrębach lub na stanowiskach do tego wskazanych. Po oczyszczeniu gałęzi lub pędów z drobnych gałązek nacina się je poprzecznie nożem niedrzewnym w odstępach około 20 cm, następnie wykonuje podłużne cięcie, łączące je, i zdejmuje korę w postaci rynienki lub rurki, po podważeniu krawędzi nacięć ostrym narzędziem.
Pączki – Gemmae zrywa się zimą lub wczesną wiosną, kiedy zaczynają pęcznieć, a są jeszcze nierozwinięte i czasem lepkie. Pączki, z których zaczynają już wyrastać liści, nie nadają się do zbioru. Surowiec ten powinno się pozyskiwać tylko z drzew ściętych.
Różne – Varia. Zbiera się również surowce zielarskie inne niż wymienione, określane taką nazwą. Sposób ich zbioru znajduje się w opisie odpowiedniego gatunku.

Prawne zasady zbioru ziół i materiału zielarskiego

Jest wiele gatunków ziół, które możemy uprawiać na własnej działce lub w ogródku. Wtedy ograniczenia prawne raczej nas nie dotyczą. Jednak w przypadku, gdy pozyskujemy rośliny ze stanowisk naturalnych - czyli zbieramy je rosnące dziko w naturze - musimy przestrzegać przepisów prawnych, obowiązujących w naszym kraju. Inaczej możemy mieć nieprzyjemne konsekwencje prawne.

Pozyskiwanie i sposoby zbioru ziół ze stanu naturalnego, w Polsce regulują trzy ustawy:

Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz. U. z 1998 r. nr 6, poz. 42);
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach państwowych (Dz. U. z 1991 r. nr 101, poz. 444);
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętą ochroną ( Dz. U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).

Dodatkowo, osoby, które zbierają lub hodują zioła na większą skalę i w celach sprzedażowych, powinny zadbać o to, by pozyskany przez nich surowiec zielarski otrzymał Certyfikat Produktu Ekologicznego - jest to wymóg prawny. Dla osób pozyskujących zioła na taką skalę, przydatne będzie przyswojenie dwóch aktów prawnych, podanych niżej:

Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r., w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91;
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r., ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007, w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.

Bożena Bełdowska, Joanna Guzewska: Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987

Ogólne zasady zbioru ziół

Pozyskiwanie ziół ze stanu naturalnego - wymogi formalne produkcji ekologicznej

Spis roślin chronionych w Polsce

Ogólne zasady zbioru surowców roślinnych

Zasady zbioru ziół

Zasady zbioru i metody konserwacji ziół

Zasady zbioru roślin

Pozyskiwanie leśnych roślin leczniczych

Zbiór i konserwacja ziół

Zbiór ziół

Sztuka zbioru ziół